ماده 1 (اصلاحی 11/2/1379) ـ آزادراه به راهی اطلاق می شود كه حداقل دارای دو خط اتومبیل رو و یك شانه حداقل به عرض 3 متر برای هر طرف رفت و برگشت بوده و دو طرف آن به نحوی محصور و در تمام طول آزادراه از هم كاملاً مجزا باشد و ارتباط آنها با هم فقط به وسیله راه های فرعی كه از زیر یا بالای آزاد راه عبور كند تأمین شود و هیچ راه دیگری آن را قطع نكند.

ماده 2 (اصلاحی 11/2/1379) ـ هر آزادراه كه با خصوصیات فوق ساخته شده یا بشود از تاریخی كه وزارت راه اعلام كند مشمول مقررات این قانون می باشد.

ماده 3 (اصلاحی 11/2/1379) ـ وزارت راه و ترابری مكلف است در هر آزادراه حداقل و حداكثر سرعت همچنین انواع وسائط نقلیه ای كه عبور آنها مجاز نیست با نصب علائم مشخص كند و نیز كلیه علائم مربوط به مقررات رانندگی و محلهای توقف مجاز و سایر علائم لازم را كه برای پیشگیری از خطرات احتمالی تصادف لازم است در طول راه برای اطلاع رانندگان نصب كند.

ماده 4 (اصلاحی 11/2/1379) ـ ورود و عبور عابرین پیاده و انواع وسائط نقلیه غیر مجاز و عبور دادن دام در آزادراه ها و همچنین توقف وسائط نقلیه در خطوط عبور ممنوع است. هرگاه به جهات مذكور حادثه ای واقع شود كه منجر به ضرب یا جرح یا قتل یا خسارت مالی شود راننده مجاز كه وسیله نقلیه او مجاز به حركت در آزادراه باشد نسبت به موارد فوق مسؤولیتی نخواهد داشت. ولی در هر حال مكلف است در صورت بروز حادثه وسیله نقلیه را در شانه سمت راست متوقف نموده و مصدوم را با وسیله نقلیه خود یا وسیله دیگر بلافاصله به اولین درمانگاه یا بیمارستان برساند و مراتب را به مأمورین انتظامی اطلاع دهد. عدم مسؤولیت راننده مذكور مانع استفاده شخص ثالث از مقررات بیمه نخواهد بود. تبصره 1 (اصلاحی 7/10/1367 و 11/2/1379) ـ وزارت راه و ترابری مكلف است محلهای توقف ضروری مجاز وسائط نقلیه در طول آزادراه ها را ایجاد كند. تبصره 2 (الحاقی 7/10/1367) ـ وسائل نقلیه غیر مجازی كه به طور موقت و به سبب ضرورت و مأموریت های ضروری می بایست در بزرگراه تردد نمایند، فقط با اجازه وزیر راه و ترابری و یا معاونین راهداری و حمل و نقل وی و یا بالاترین مقام اجرائی ادارات كل راه و ترابری استانها در حوزه استحفاظی خود و با نصب تابلو «عبور آزاد از بزرگراه» در پشت وسیله نقلیه كه به وسیله پلیس راه به راننده تحویل و اخذ خواهد شد، می توانند وارد بزرگراه شوند. تابلو فوق الذكر به تعداد لازم توسط وزارت راه و ترابری تهیه و تحویل پلیس راه می گردد. تعیین حداقل و حداكثر سرعت این گونه وسائل طبق آیین نامه ای خواهد بود كه به تصویب وزارت راه و ترابری می رسد. تبصره 3 (الحاقی 7/10/1367) ـ مأمورین سازمان های دولتی و انتظامی و یا افرادی كه به سبب ضرورت جهت انجام مأموریت و ارائه خدمات در سطح یا حاشیه بزرگراهها به صورت پیاده تردد یا توقف می نمایند با رعایت ضوابط ایمنی در صورت بروز حادثه از شمول حكم ماده 4 مستثنی می باشند و مسؤولیت راننده مقصر وسیله نقلیه مجاز كه منجر به تصادف شده است، به قوت خود باقی است. تبصره 4 (الحاقی 7/10/1367) ـ وسائل نقلیه غیر مجاز به عبور از آزادراه ها كه طبق این ماده واحده مجوز عبور می گیرند، موظف هستند از خطوط مجاز در آزادراه ها عبور و مرور نمایند.

ماده 5 ـ دولت می تواند با تصویب كمیسیون مسكن و شهرسازی و راه و ترابری و كمیسیونهای امور اقتصادی و دارایی و تعاون مجلس شورای اسلامی برای آزادراه ها عوارض مناسبی تعیین و وصول كند.

ماده 6 (اصلاحی 11/2/1379) ـ اقدام به هر گونه عملیاتی كه موجب خرابی جاده گردد همچنین ایجاد هر گونه مستحدثات یا درختكاری یا زراعت یا اقدام به حفاری در حریم قانونی آزادراه ها و راه های اصلی و فرعی و راه آهن كه میزان هر یك به طریق و وسائل متناسب مشخص و از طرف وزارت راه آگهی می شود بدون اجازه وزارت راه و ترابری ممنوع است. تبصره 1 ـ وزارت راه، مكلف است با حضور نماینده دادسرا و در نقاطی كه دادسرا نباشد با حضور نماینده دادگاه بخش، این قبیل مستحدثات یا درختكاری و یا زراعت و حفریات را ضمن تنظیم صورت مجلس رأساً قلع و آثار تجاوز را محو كند. تبصره 2 ـ اشخاص ذی نفع می توانند به مراجع دادگستری مراجعه كنند. دادگاه خارج از نوبت به اینگونه پرونده ها رسیدگی نموده و حكم لازم را صادر می كند. تبصره 3 (الحاقی11/2/1379) ـ دادگاه با درخواست وزارت راه و ترابری در خصوص میزان خسارت و هزینه ها، خارج از نوبت به موضوع رسیدگی و رأی مقتضی صادر خواهد نمود. تبصره 4 (الحاقی11/2/1379) ـ مأموران مربوط در وزارت راه و ترابری و راه آهن و مأموران نیروی انتظامی موظفند ضمن مراقبت به محض مشاهده وقوع تجاوز به راهها و راه آهن و حریم آنها مراتب را به مراجع صالح جهت اقدام لازم اطلاع دهند. مأمور یا مسؤول یاد شده در صورت تسامح به مجازات مربوط محكوم خواهد شد. تبصره 5 (الحاقی11/2/1379) ـ برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه حداقل تا شعاع پانصد (500) متر از بالادست و یك كیلومتر از پایین دست پلها ممنوع است و متخلفان به مجازات مربوط محكوم خواهند شد.

ماده 7 (الحاقی11/2/1379)() ـ ریختن زباله، نخاله، مصالح ساختمانی، روغن موتور و نظائر آن و یا نصب و استقرار تابلو یا هر شیئی دیگر در راهها و راه آهن و حریم قانونی آنها در داخل یا خارج از محدوده قانونی شهرها و همچنین هر گونه عملیات كه موجب اخلال در امر تردد وسائل نقلیه می شود و نیز ایجاد راه دسترسی ممنوع است. تبصره 1 ـ مرتكبان جرائم بالا علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از سه ماه تا دو سال محكوم و چنانچه تخریبی صورت نگرفته باشد مرتكب یا مرتكبین، حسب مورد ضمن رفع موانع و رفع تجاوز و جبران خسارت وارده به یك(2) ماه تا شش ماه حبس و یا پرداخت جزای نقدی از پانصدهزار (000/500) تا پنج میلیون (000/000/5) ریال محكوم خواهند شد. در مورد اخیر با جبران خسارت تعقیب موقوف خواهد شد. تبصره 2 ـ ایجاد راه دسترسی به حریم و گذرگاه مناسب، درختكاری و عبور دادن تأسیسات از عرض راه و راه آهن و نصب تابلو در حریم آنها با اجازه وزارت راه و ترابری مجاز است. در موارد اضطراری به منظور ترمیم تأسیسات عمومی كه از عرض راه عبور نموده است دستگاه مربوط با كسب موافقت وزارت راه و ترابری و ضمن رعایت كلیه نكات ایمنی اقدام خواهد نمود. تبصره 3 ـ وزارت راه و ترابری مكلف است نسبت به برآورد هزینه و خسارت وارده به راهها و حریم آنها و ابنیه فنی و علائم و تأسیسات و تجهیزات ایمنی كه در اثر برخورد وسائط نقلیه و یا عبور بارهای ترافیكی و لوله های آب، گاز، فاضلاب و كابل برق و مخابرات و غیره و هر گونه عملیاتی كه منجر به بروز هزینه و خسارت گردد، اقدام و مبالغ دریافتی را به حساب خزانه واریز و صد در صد (100%) آن را به منظور ایمن سازی راهها به مصرف برساند.

ماده 8 (اصلاحی 11/2/1379) ـ هرگاه در طول خطوط راه آهن از طرف رانندگان وسائل نقلیه راه آهن بر اثر رانندگی وسائل مزبور قتل یا جرح یا ضرب واقع شود باید وسیله نقلیه متوقف گردد و ضمن مبادرت به كمكهای نخستین در مورد مجروحین و مصدومین صورت مجلس در محل حادثه به وسیله مأمورین انتظامی راه آهن و مأمورین مربوط راه آهن تنظیم و پس از تحقیقات اولیه از راننده و مطلعین در صورتی كه به سبب حادثه جسد یا اجسام دیگری روی خطوط راه آهن قرارگرفته و مانع عبور قطار و وسائل نقلیه راه آهن باشد مأمورین پلیس انتظامی راه آهن آن را به محاذات محل به خارج خط در نقطه مناسبی انتقال داده و بلافاصله قطار و وسیله نقلیه را حركت دهند. مأمورین پلیس انتظامی راه آهن موظفند آثار و علائم موجود را در محل حادثه حفظ كرده و مراتب را در صورت وقوع قتل فوراً به مقامات قضائی برای حضور و انجام تشریفات قانونی گزارش دهند.

ماده 9 (اصلاحی 11/2/1379) ـ راه آهن دولتی ایران مكلف است در طول راه آهن معابر و گذرگاه های مجاز برای افراد و وسائل نقلیه را با نصب علامات مشخص كند.

ماده 10 (اصلاحی 11/2/1379) ـ عبور از روی خطوط راه آهن و ورود در محوطه ایستگاه ها و كارخانه ها و تأسیسات فنی راه آهن به استثناء سكوهای مسافری و امكنه و گذرگاه ها و معابر مجاز واقع در ایستگاه ها و در طول خطوط، ممنوع است جز برای آن عده از مأمورین راه آهن كه بر حسب وظیفه مجاز به ورود و عبور می باشند و در صورت تخلف و بروز حادثه راه آهن دولتی ایران مسؤول نخواهد بود.

ماده 11 (اصلاحی 11/2/1379) ـ عبور هر گونه وسیله نقلیه اعم از موتوری و غیر موتوری از یك طرف خط آهن به طرف دیگر در غیر محلهای مجاز ممنوع است و متخلف از این امر مسؤول هر گونه پیشامد و خسارت وارده می باشد. تبصره 1 (الحاقی 5/3/1354) ـ تخلف از مقررات این ماده مستوجب پانصد ریال جزای نقدی است. ترتیب رسیدگی به تخلف مزبور به نحوی است كه در قانون نحوه رسیدگی به تخلفات و اخذ جرائم رانندگی مصوب 1350 مقرر گردیده و تا تشكیل گارد ترابری موضوع ماده (16) قانون تغییر نام وزارت راه و ترابری افسران یا درجه داران دیپلمه پلیس انتظامی راه آهن و در نقاطی كه پلیس انتظامی راه آهن نباشد افسران یا درجه داران دیپلمه پلیس راه ژاندارمری كشور وظائف مذكور در آن قانون را انجام خواهند داد و پس از تشكیل گارد ترابری حق رسیدگی به تخلفات و اخذ جرائم با افراد دیپلمه گارد مذكور خواهد بود. تبصره 2 (الحاقی 5/3/1354) ـ هرگاه عبور وسائط نقلیه موجب خرابی یا انحراف قسمتی از ریل و همچنین خاكریز و سایر تأسیسات مربوط به راه آهن گردد، راننده وسیله نقلیه به پرداخت جزای نقدی از 1000 ریال تا 5000 ریال و جبران خسارت وارده محكوم می شود. تبصره 3 (الحاقی 5/3/1354) ـ وجوه حاصل از اجرای تبصره یك به حساب خزانه داری كل منظور خواهد گردید.

ماده 12 (اصلاحی 11/2/1379) ـ از تاریخ تصویب این قانون غرامت(3) موضوع ماده (13) قانون كیفر بزه های راه آهن مصوب فروردین ماه 1320 از پانصد ریال تا پنج هزار ریال(4) خواهد بود و تجاوز به محدوده ایستگاه ها در حكم تجاوز به حریم خط آهن می باشد. تبصره 1 ـ حدود ایستگاه راه آهن عبارت است از محوطه ای كه مورد نیاز راه آهن بوده و بر اساس نقشه های مصوب راه آهن قانوناً به تصرف و تملك راه آهن درآمده باشد و به وسیله علائم مخصوص از طرف راه آهن مشخص می شود. تبصره 2 (الحاقی 11/2/1379) ـ حسب درخواست شركت راه آهن جمهوری اسلامی ایران، مرجع قضائی صالح دستور لازم را مبنی بر همكاری و نظارت مأموران نیروی انتظامی با آن شركت جهت ایجاد نظم به منظور انسداد محلهای تردد غیرمجاز صادر می كند.

ماده 13ـ تبصره ذیل به ماده 21 قانون بزه های راه آهن اضافه می شود: تبصره 1ـ تعقیب متهم در دادگستری موكول به شكایت راه آهن خواهد بود. تبصره 2 (الحاقی 11/2/1379) ـ حسب درخواست شركت راه آهن جمهوری اسلامی ایران، مرجع قضائی صالح دستور لازم را مبنی بر همكاری و نظارت مأموران نیروی انتظامی با آن شركت جهت ایجاد نظم به منظور انسداد محلهای تردد غیرمجاز صادر می كند.

ماده 14 (اصلاحی 11/2/1379) ـ وزارت راه و ترابری مكلف است هنگام ایجاد راه های جدید و راه آهن، گذرگاه های ضروری و مجاری لازم را در نظر گرفته موجبات ارتباط دو طرف راه احداثی را به نحو مقتضی فراهم كند. وزارت پست و تلگراف و تلفن() در مورد فراهم نمودن امكانات ارتباطی و وزارت نیرو در مورد تأمین روشنایی راهها مكلفند حسب اعلام و وزارت راه و ترابری و در چارچوب مقررات موجود اقدام كنند.

ماده 15 ـ وزارت راه و ترابری مكلف است هنگام ایجاد راههای جدید و راه آهن گذرگاه های ضروری و مجاری لازم را در نظر گرفته موجبات ارتباط طرفین راه احداثی را به نحو مقتضی فراهم كند و در مورد آزادراه ها وسیله ارتباط تلفنی در طول راه به مسافتهای معین ایجاد نماید.

ماده 16 (الحاقی 2/11/1351 و اصلاحی 11/2/1379) ـ خارج از محدوده شهرها در مناطقی كه هیأت وزیران تصویب و وزارت راه و ترابری اعلام می نماید احداث دیوار به ارتفاع بیش از یك متر در اراضی و مستحدثاتی كه تا فاصله هفتاد متر از انتهای حریم راه آهن و آزادراه ها و راههای اصلی واقع شده ممنوع است مگر برای اراضی واقع در مسیر طوفان شن كه به منظور جلوگیری از ورود توده های شنی، مالكین حسب مورد با اخذ پروانه از ادارات راه و ترابری یا راه آهن می توانند به احداث آن اقدام نمایند. با متخلفین حسب مقررات تبصره های یك و دو ماده (6) این قانون رفتار خواهد شد. تبصره (الحاقی 2/11/1351) ـ به موجب ماده 17 الحاقی 11/2/1379 لغو شده است.

ماده 17 (الحاقی 11/2/1379) ـ ایجاد هر گونه ساختمان و دیواركشی و تأسیسات به شعاع صد (100) متر از انتهای حریم راهها و حریم راه آهن های كشور و در طول كنار گذرهایی كه وزارت راه و ترابری احداث نموده یا می نماید و یا مسؤولیت نگهداری آن را به عهده دارد بدون كسب مجوز از وزارت مذكور ممنوع می باشد.() وزارت راه و ترابری موظف است در مورد متخلفان برابر تبصره (1) ماده (6) قانون ایمنی راهها و راه آهن اقدام كند.() با تصویب این ماده تبصره ذیل ماده (15)() لغو می گردد. تبصره 1 ـ وزارت راه و ترابری مكلف است نوع كاربری زمینهای اطراف راهها و راه آهن های كشور به عمق صد (100) متر را بعد از حریم قانونی آنها تهیه و به تصویب هیأت وزیران برساند و از متقاضیانی كه بر حسب ضرورت وفق ماده (15) همین قانون نیاز به احداث مستحدثاتی در حد فاصل فوق را داشته باشند وجوهی را بر اساس آیین نامه ای كه به تأیید هیأت وزیران می رسد اخذ و به حساب خزانه واریز و صد در صد (100%) آن را به منظور ایمن سازی راهها به مصرف برساند.() تبصره 2 ـ نظارت بر امر ساخت و ساز در حاشیه راهها و راه آهن ها تا شعاع صد (100) متر از منتهی الیه حریم قانونی آنها توسط وزارت مذكور اعمال می شود. به وزارت یاد شده اجازه داده می شود به منظور ایجاد هماهنگی بر اساس موارد موضوع تبصره (1) همین ماده نسبت به صدور مجوز ایجاد مستحدثات به متقاضیان اقدام نماید. بدیهی است متقاضیان باید سایر مجوزهای لازم را از مراجع مربوط اخذ نمایند. تبصره 3 ـ ایجاد تأسیسات عمومی نظیر خطوط آب ، برق، فاضلاب، نفت، گاز، مخابرات و نظائر آنها با رعایت مسائل فنی و ایمنی مربوط به هر یك، تابع آیین نامه ای است كه ظرف سه ماه از تصویب این قانون به پیشنهاد وزیر راه و ترابری به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.

ماده 18 (الحاقی 11/2/1379) ـ وزارت جهاد سازندگی() همچنان عهده دار وظائف مربوط به برنامه ریزی، احداث، نگهداری و مرمت راههای روستایی بوده و با متجاوزین به حریم راههای روستایی برابر ماده (6) همین قانون و تبصره های ذیل آن اقدام خواهد نمود.

ماده 19 (الحاقی 11/2/1379) ـ وزارتخانه های راه و ترابری و جهاد سازندگی مكلفند علائم افقی و عمودی و تجهیزات ایمنی لازم را در طول هر یك از راههای مربوط مشخص و در محلهای مورد نیاز نصب و اجراء نمایند. تبصره ـ وزارتخانه های مذكور مكلفند برای انجام عملیات احداث و مرمت و یا نگهداری راههای مربوط علائم ایمنی لازم را نصب نمایند. چنانچه بر اثر كوتاهی در به كار بردن علائم یاد شده خسارتی به اشخاص ( حقیقی یا حقوقی) وارد شود هر یك از وزارتخانه های یاد شده حسب مورد موظف است از مطالبات پیمانكار یا اعتبارات جاری و عمرانی وزارتخانه ، خسارت وارده را پرداخت نماید و چنانچه مأموران دولت یا پیمانكاران مرتكب تقصیر شده باشند ، دولت خسارت پرداخت شده را از آنها استیفاء خواهد نمود.

‌قانون فوق مشتمل بر چهارده ماده و پنج تبصره پس از تصویب مجلس سنا در تاریخ روز شنبه 1349.3.30 در جلسه روز یکشنبه هفتم تیر ماه یک هزار‌و سیصد و چهل و نه شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید. ‌رییس مجلس شورای ملی - عبدالله ریاضی